Restauratie zonnewijzer van Huis te Zaanen
Bijzonder project, de zonnewijzer van Huis te Zaanen. Al naar gelang de werkzaamheden vorderden gaf de zonnewijzer meer geheimen prijs. Bij nadere inspectie van de foto’s bleken er verschillende versies van cijfers te zijn gebruikt. Onder de Arabische cijfers (1, 5 of 10) bleken ook Romeinse cijfers zichtbaar (zoals I, V, of X). Bij het afpellen van de verflagen zoals restaurateur Myrthe Smith dit vakkundig deed kwamen ook nog de lijnen tevoorschijn die de kwartieren aangeven.
Een zonnewijzer is een klok die werkt in de zon, de zon schijnt op de schaduwwerper en de schaduw geeft de tijd aan. Met behulp de lijnen voor de kwartieren, de halve uren en de hele uren is de tijd goed te zien, maar welke tijd lezen we nu precies af?
Zomertijd, wintertijd, zonnetijd…
Het overgrote deel van de zonnewijzers in Nederland en ook daarbuiten geven de zonnetijd aan. Dit is een lokale tijd. Zonnewijzers (die de zonnetijd aangeven) in Haarlem lopen niet gelijk met met zonnewijzers in Enschede (die de zonnetijd aangeven). Tegenwoorden hebben we met elkaar afgesproken om in een tijdzone alle horloges gelijk te zetten. Hierdoor ontstaat een aantal minuten dat bijgeteld met worden bij de tijd van een zonnewijzer om de horlogetijd te vinden. Voor Nederland geldt hiervoor een leuke vuistregel. Wanneer u één ding onthoudt van dit verhaal, onthoud dan deze vuistregel:
Tel 1 uur en 40 minuten bij de tijd die een zonnewijzer in Nederland aangeeft
en vind zo de zomertijd.
Leuk om binnenkort eens te proberen als u een zonnewijzers ergens ziet.
Het aantal minuten dat u vast moet bijtellen bij de zonnetijd om uw horlogetijd te vinden wordt de lengtecorrectie genoemd.
Een tweede leuk weetje is dat u een zonnewijzer op een muur die de zonnetijd aangeeft eenvoudig kunt herkennen, de uurlijn voor 12 uur staat mooi verticaal. Dit geldt ook voor zonnewijzers die niet voor een zuidmuur zijn ontworpen.
Terug naar de verrassingen van de zonnewijzer op Huis te Zaanen. De uurlijn van 12:00 staat niet verticaal, er zit dus een lengtecorrectie in de belijning verwerkt, de zonnewijzer geeft de zonnetijd aan van een plek die oostelijker ligt van Haarlem.
Inmeten belijning
Analyse belijning
Analyse belijning
Analyse van de belijning
De zonnewijzer op Huis te Zaanen loopt dus gelijk met zonnewijzers op andere specifieke plekken op aarde. Door de positie van de uurlijnen van de zonnewijzer op Huis te Zaanen in te meten en te analyseren kan achterhaald worden welke andere plekken dit zijn. Het blijkt dat het gaat om zonnewijzers die ruim 6 graden oostelijk van Haarlem liggen. Bijvoorbeeld plaatsen als Gotha, Nordhausen of Wolfsburg in Duitsland. Het kunnen ook plaatsen ten noorden of zuiden hiervan zijn. Wellicht hadden de bewoners van Huis te Zaanen een relatie tot één van deze steden, wie weet.
Overleg met Myrthe Smith
Aan de slag
Detail zonnewijzer
Aflezen van de tijd met de schaduw
Voordat de de schaduw de tijd kan aangeven moet eerst de juiste schaduwwerper herplaatst worden. Op een oude foto is te zien dat een staaf met ondersteuning als schaduwwerper op de zonnewijzer heeft gezeten. De montagegaten waren nog zichtbaar. Uit de positie van deze montagegaten en ook uit de belijning kan worden herleid wat de maten van de schaduwwerper moeten zijn geweest. Nu de juiste schaduwwerper is herplaatst werkt het geheel weer naar behoren.
Hoe lezen we de tijd nu af bij Huis te Zaanen? We kunnen starten bij de vuistregel en 1 uur en 40 minuten optellen bij de tijd die de zonnewijzer aangeeft. Echter zit er dus al een lengtecorrectie verwerkt in de belijning, als we hier rekening mee houden is voor de zonnewijzer van Huis te Zaanen een goede vuistregel om 1 uur en 20 minuten bij te tellen bij de tijd die de schaduw aangeeft en vind zo de zomertijd.
Al met al een prachtig project met een prachtig resultaat. Mede dank aan alle betrokkenen zoals de vakkundigheid en kennis van Myrthe Smith, de tomeloze inzet Van Ton van Beelen en Wim van Hooff en natuurlijk de oneindige gastvrijheid van Frits Daalen, de bewoner van Huis te Zaanen en Willem Gunzeln, de gastheer van Huis te Zaanen die ondanks onze overlast ons gastvrij ontvingen met koffie thee en koek.
Heeft u een zonnewijzer die gerestaureerd kan worden?
Hier vindt u meer restauraties van Hendrik Hollander
Om de mogelijkheden voor een restauratie te bespreken kunt u contact opnemen met Hendrik Hollander